مقصود از خودشناسي

خودشناسي يعني چه؟ کدام مسائل مربوط به خود شناسي ميشه؟ چه بايد کرد تا خود راشناخت؟

مقدمه: بي گمان اولين گام در راه خودسازي و تهذيب نفس و همچنين خداشناسي و سلوک الي الله، خودشناسي است.
منتهي خودشناسي به معناي خودشناسي شناسنامه اي نيست، بلکه بدين معنا است که انسان بعد واقعي خود را در جهان آفرينش دريابد و بفهمد که موجودي ملکوتي و پرتوي از عالم ربوبي است.
هر فرد از افراد انسان تركيبى از ويژگي هاى نوعى و فردى است. هر يك از ما علاوه بر اينكه فردى از نوع انسان است، ويژگيهاى فردى را نيز دارا است. مقصود از خودشناسى چيست؟ آيا خودشناسى به معناى شناخت نوع انسان است؟ يا به معناى شناخت هر فرد از خويشتن است، خويشتنى كه مركب از ويژگي هاى مشترك با ديگران و ويژگيهاى اختصاصى هر فرد است؟ اگر خودشناسى به معناى شناخت جنبه‏هاى اختصاصى افراد نوع انسان باشد خودشناسى همان انسان ‏شناسى است. و اگر مقصود از خودشناسى شناخت هر فرد از خويشتن باشد، خودشناسى با انسان‏ شناسى متفاوت خواهد بود.

تفاوت خودشناسي با معرفت نفس:
ما از دو طريق به شناخت خود نايل مي شويم که يکي در بدايت راه و لازمه حرکت و مبدا انگيزشي انسان به سوي کمال و سعادت است و ديگري در نهايت راه و نتيجه سلوک مي باشد. معرفت نفس در عرفان, همان شناخت شهودي نفس است که در پايان راه, هنگامي که سالک به کشف و شهود رسيد, حاصل مي شود. بنابراين اصطلاح معرفت نفس بيشتر يک اصطلاح عرفاني و شهودي است و مربوط به نهايت سلوک سالک است, ولي خودشناسي يک امر عادي و در ابتداي حرکت به صورت علمي و حصولي پي گيري مي شود.
معرفت نفس در حقيقت يک تجربه شخصي است که به سالک در اثر طي طريق و رياضت نفس حاصل مي شود. اين حالت به دليل همين شخصي بودن, اغلب نه براي شاهد قابل توضيح و تبيين است و نه توسط ديگران قابل درک مي باشد. البته نمونه هايي از اين شهود در کتاب هاي عرفاني مانند شرح گلشن راز عارف لاهيجي موجود است و ايشان سعي کرده است تا حدودي حالت شهودي خود را در معرفت نفس به تصوير بکشد. ما با مطالعه اين آثار تنها به اين نکته پي مي بريم که اين عارف به اين مرتبه از علم شهودي باريافته است, ولي هرگز نمي توانيم به معرفت نفس خودمان نايل شويم.
بنابراين منظور ما از خودشناسي, در اين مقال, همان حالت عادي و حصولي شناخت خود است که از طريق کوشش علمي و مطالعاتي و تفکر و تامل در خود و بررسي صفات و ملکات نهادينه شده و تحقيق در آثار و آموزه هاي ديني, براي همگان قابل حصول مي باشد و نه معرفت نفسي که محصول سلوک و نتيجه آن است.

تفاوت خودشناسي و انسان شناسي:
اصطلاح انسان شناسي بيشتر مربوط به شناخت نوعي انسان است. انسان شناسي, يعني شناخت ابعاد و قوا و صفات و ويژگي هاي نوع انسان از طريق مقايسه با انسان هاي ديگر. البته مباحث مربوط به رابطه و مظهريت انسان نسبت به خداوند که در قرآن کريم تحت عنوان خليفه الله بودن انسان و روح الهي داشتن و کرامت انسان از آن ياد شده است نيز ويژگي خاصي است که مربوط به نوع انسان است.
ولي خودشناسي, نوعي محاسبه نفس درون نگرانه نسبت به داشته ها و نداشته هاي خود است, البته قبل از اين مرحله شناخت عميق استعداد و توانايي هاي نفس و ارزش هاي وجود اي که خداي متعال در نهاد ما قرار داده است از اولويت برخوردار است.
بعد از شناخت ارزش خود و جايگاه انسان در هستي که همان مقام خليفه اللهي است, لازم است انسان با محاسبه نفس دريابد چه مقدار استعدادهاي خود را شکوفا نموده است و تا کجا در مسير خداي متعال پيش رفته و به او نزديک شده است. اين مرحله در حقيقت مرحله ارزيابي و ارزشيابي خود است. ارزيابي اين سوال که آيا توانسته ايم رضايت خداوند را نسبت به خويش جلب کنيم؟ آيا زندگي ما در مسير کمال و قرب به خداوند بوده است يا نه؟
در خودشناسي لازم است جزء به جزء انديشه, اخلاق و رفتار فرد مورد بررسي خودش قرار بگيرد. ابتدا انسان بايد ببيند به چه چيزي واقعا ايمان و يقين دارد. اعتقادات خود را بررسي کند. باورهاي خويش را بيازمايد, زيرا بدون اعتقاد و باور عميق ديني، هرگز کسي را ياراي حرکت در مسير سخت خودسازي و بندگي خداي نيست.
بعد بايد صفات و ملکات اخلاقي خويش را مورد مطالعه و بررسي قرار دهد، رزايل و فضايل تحقق يافته در نفس خود را بررسي کند و نسبت به رفتار فردي و اجتماعي خود مطالعه و تفکر داشته باشد, بايد کيفيت و نوع معاشرت و منش خود را بيابد که آيا مطابق عقل و شرع رفتار مي کند يا نه. آيا در انديشه و اخلاق و عمل, خدايي شده است يا نه و چه مقدار به خداوند نزديک شده است.
در اين راه, مهم اين است که انسان خدايي شود و هدف دين هم رسيدن به رضايت خداوند است، بنابراين به طور کلي مي توان گفت: در خودشناسي کميت و کيفيت خدايي شدن ابعاد وجودي و شخصيتي انسان بررسي مي شود تا در مرحله خودسازي هر چه غير خدايي است از درون انسان پاکسازي شود و خداوند و انگيزه ها, کنش و منش الهي جايگزين آن گردد.
به عبارت ديگر: در خودشناسي اخلاق و رفتار شخصي و رابطه خود با خداوند را بررسي مي کنيم تا ببينيم چه مقدار به صفات حسنه آراسته شده و مطيع خداوند بوده ايم, تا چه انداره توانسته ايم خواسته هاي خدا را بر خواسته خود ترجيح داده و چه مقدار خودخواهانه عمل کرده ايم. آيا زندگي توحيدي داشته ايم, يا هواي نفس خود را پرستيده و از شيطان پيروي داشته ايم.
انسان ابتدا در خودشناسي بايد استعداد و توانايي ها و همچنين نقايص خود را در بعد انديشه، اخلاق و رفتار مشخص نمايد تا در مرحله خودسازي بتواند نقاط ضعف شناسايي شده را تبديل به قوت و توانايي هاي خود را شکوفا نمايد و در مسير کمال و قرب به خداوند قرار بگيرد.
قرآن کريم و روايات اسلامي افراد جامعه انساني را به دو قسم اهل دنيا و اهل ايمان تقسيم مي کنند. اين دو قسم هر يک صفات و ويژگي هاي اعتقادي و اخلاقي و عملي اي خاصي دارند که از هم متمايز است. اجمالا خودشناسي يعني شناختن اين صفات و ويژگي ها و تشخيص اينکه کدام صفات و ويژگي هاي اهل دنيا يا اهل ايمان در نفس ما نهادينه شده است. هر کسي بايد خودش با بشناسد که آيا از اهل دنيا شمرده مي شود يا اهل ايمان است. چه مقدار به سوي دنيا گرايش دارد و چه قدر ارزش هاي ايماني را درک کرده است. زيرا معيار اصلي نجات و سعادت انسان ايمان است و ارزش هاي ايماني است که انسان ساز است. ارزش هاي دنيوي و مادي گاهي باعث خروج انسان از وادي ايمان و الحاق به وادي اهل دنيا و کافران مي شود. ارزيابي شخصيت خود از اين لحاظ که چه ارزشهاي مثبت يا منفي در وجودش نهادينه شده است، تحت عنوان خودشناسي مطرح مي شود
در ادامه خودشناسي، خودسازي نيز به معناي پاک کردن و تخليه نفس از صفات و ويژگي هاي اهل دنيا و آراسته شدن به صفات و ويژگي هاي اهل ايمان است. منبع اين مباحث عمدتا قرآن کريم و روايات است و در کتاب هاي اخلاقي نيز اين صفات و ويژگي ها تحت عنوان فضايل و رزايل دنبال شده است.

منبع :http://akhlagh.porsemani.ir/node/335